Chưa được viếng nhà thờ Bùi Chu, tôi may mắn được kiến trúc sư Minh Trung ở Hà Nội,  kiến trúc sư Đỗ Phú Hưng và Đoàn Minh Long ở Saigon góp ý. Bài viết ngắn này mong tóm tắt vài nét đơn sơ còn “kiến trúc Baroque đậm chất Tây Ban Nha” thì cần một luận án kiến trúc hay mỹ thuật.

NTBC có đủ các phong cách kiến trúc Romanesque, Gothic, Baroque.  Rất nhiều cung Ba-Lá khiến NTBC có kiến trúc “duy nhất” không chỉ tại thời điểm xây dựng 1881-1885 mà tới bây giờ.

Vì giới hạn trang giấy xin viết tắt Tây Ban Nha là TBN, Giám Mục là GM, Bùi Chu là BC, nhà thờ Bùi Chu là NTBC.

 

 

Nhà thờ Bùi Chu. Ảnh: trang Nam Định

Thế nào là Baroque?

Ảnh Kathleen Marino

Tiếng Ý thời Trung Cổ barocco có nghĩa trở ngại trong học thuật. Giữa thế kỷ 18, tiếng Pháp là baroque,  tiếng TBN barrueco, tiếng Bồ Đào Nha barroco để gọi “ngọc trai không tròn” như 105 hạt trai trên vương miện hoàng hậu Farah, Ba-Tư nhân lễ đăng quang 1967.

Phong cách nghệ thuật (âm nhạc, kiến trúc, hội hoạ) phức tạp và tráng lệ lại được gọi là Baroque (viết hoa). Nền nghệ thuật Âu châu nguồn gốc từ văn minh Hy – La có truyền thống mô phỏng thiên nhiên: màu sắc, đường nét và tỷ lệ như trong ảnh này. Khung thứ tư là cửa sổ NTBC có ba-lá, lá dương xỉ, lá acantha (mà theo kiến trúc sư Tran Ngoc Hung chính là nàng Ô Rô trắng dưới lục tỉnh miền Nam thấy hoài mà hổng hay thiệt là mắc lỗi với nàng)

Tại sao có yếu tố Tây Ban Nha ở Việt Nam?

 

 

Nguồn ảnh: tổng hợp

Theo Hiệp ước Nhâm Tuất ký tại Sài Gòn ngày 5/6/1862 (thời vua Tự Đức) thì “España nhường quyền lấy đất làm thuộc địa cho nước Pháp, chỉ nhận tiền binh phí và quyền giáo sĩ được đi giảng đạo”.

Theo trang Dioecesis, trong 109 năm chín vị GM được bổ nhiệm coi sóc giáo phận BC là người España/Tây Ban Nha dòng Đa Minh, mà thời điểm đến BC và qua đời (hay từ chức) như sau:

1. Domingo Martí (18/5/1847 – 26/8/1852) 5 năm
2. St. José María Díaz Sanjurjo (5/9/1848 – 20/7/1857) 9 năm
3. St. Melchor García Sanpedro (15/4/1853 – 28/7/1858) 5 năm
4. St. Valentín Faustino Berrio Ochoa (28/12/1857 – 1/11/1861) 4 năm
5. Bernabé García Cezón (9/9/1864  – 11/1879  từ chức) 15 năm
6. Manuel Ignacio Riaño (31/8/1866 – 26/11/1884 ) 18 năm
7. Wenceslao Oñate (18/7//1882  – 23/6/1897) 15 năm
8. Máximo Fernández (16/2/1898 – 14/8/1907 từ chức) 9 năm
9. Pedro Muñagorri y Obineta (13/8/1907 – 17/6/1936) 29 năm

Vị GM thứ  mười trở đi là người Việt: Cha Hồ Ngọc Cẩn (11/3/1935 – 28/11/1948).  NTBC được xây dựng dưới thời GM thứ sáu Manuel Ignacio Riaño và GM thứ bẩy Wenceslao Oñate, NTBC khánh thành 11/1885.  Bức tranh Lễ Rửa Tội,  họa sĩ Juan Gimenez-Martin (1858-1901) phản ảnh sinh hoạt xã hội TBN cùng thế hệ với chín vị GM TBN ở BC.

 

Ảnh askArt

Đặc tính Baroque TBN: Đa văn hóa và giàu sang

 

 

Ảnh Vincent Lostanlen – wiki

Bán đảo Iberia, cửa ngõ châu Âu và Bắc Phi, cũng là vùng đất giao

tranh, chịu ảnh hưởng Ki-tô giáo  châu Âu 900 năm và Hồi giáo Ả Rập 800 năm. Thế kỷ 15, TBN trở thành đế quốc rộng lớn gồm Bỉ-Ý-Hòa Lan-Bồ Đào Nha. Sau năm 1492 Christopher Columbus “khám phá tân thế giới”, TBN làm chủ Bắc Mỹ, Trung Mỹ, Nam Mỹ và Manila, của cải tuôn về như suối chảy. Triều đình, nhà thờ, quí tộc đua nhau xây cất nên Baroque TBN khác với Baroque Tây Âu chừng mực hơn dù giáo hội và trào đình cũng khoe giàu sang và uy quyền.

Vương Cung Thánh Đường Caravaca xây năm 1617 tại thành phố Murcia; thế kỷ 18  thêm phần chánh diện như photo dưới đây, giờ là tài sản quốc gia TBN, là thí dụ của kiến trúc hoa lá cành Baroque TBN mơ màng chuyện thật và huyền thoại:  họa tiết Rococo chi chít con sò, lá acantha, quái vật biển, ngọn dương xỉ cong cong…  Ba cột tượng trưng cho Ba Ngôi (Chúa Cha, Chúa Con và Thánh Thần) bằng đá Jasper Trắng-Đen-Đỏ trong vùng. Jasper có độ cứng Mohs là 7 khó chạm khắc nhưng rất nhuần nhuyễn trong tay người thợ TBN.

Cửa sổ hoa hồng nhà thờ Thánh Đa Minh

Cha Domingo Félix de Guzmán  (1170-1221) người TBN sáng lập dòng Đa Minh, từ chối cuộc sống giàu sang lang thang giảng đạo. Cha qua đời ở Ý, an nghỉ tại nhà thờ San Domenico xây năm 1240,  phong cách Romanesque. Như những nhà thờ ở Ý,  đặc tính nổi trội là cửa sổ vòng tròn Hoa Hồng ngay lối vào chính, và khung cửa giả bán nguyệt kế bên. Nhà thờ Đức Bà Saigon cũng có khung Hoa Hồng này.

Chánh diện gắn cửa sổ Hoa Hồng là đặc trưng của nhà thờ Ki-tô từ thế kỷ 2. Qua hàng ngàn năm, Hoa Hồng có nhiều biến thể mang tên khác nhau  tùy thời kỳ.  Trên tường nhà thờ San Domenico, có nhận ra đường nét mà NTBC cũng có?

 

 

Nhà thờ San Domenico Ảnh Bologna-Guide.com

GM TBN mang chủng Việt Manila tới NTBC?

Theo “Lịch Sử Ðịa Phận Bùi Chu” của linh mục Trần Đức Huynh, từ  năm 1659 Giáo Hội VN được tòa thánh Vatican trao cho các Thừa Sai Paris và các cha Ða Minh thuộc  Tỉnh Dòng Manila. Các cha hoặc là mất được chôn ở BC hay hết nhiệm kỳ trở về Manila.

Giáo sĩ Dòng Đa Minh TBN thành lập Chủng Viện Thánh Tôma  năm 1614 tại Manila đào tạo chủng sinh.  Cổng Chủng Viện Arch of Centuries xây năm 1680,  phục dựng từ mảnh vụn sau thế chiến II nhưng vẫn giữ hình dạng cũ, giờ là tài sản quốc gia. Có phải nhà thờ quê hương và nơi tu học đã hoà vào tâm hồn người xa xứ nên quí Cha Đa Minh dựng xây NTBC cũng có chánh diện phẳng và Vòm Ba-Lá?

 

 

Cổng Chủng Viện- Ảnh Aidan O’Rourke

Ba lá – Trefoil là Baroque TBN?

Ảnh Minh Trung – ThoughtCo

Tiếng Pháp foil là Lá. Ba Lá-Trefoil, Bốn Lá-Quatrefoil, Năm Lá-Cinquefoil… nằm trong hình bán nguyệt. Đầu thế kỷ 17 các ông thầy nghệ thuật trêu ghẹo học trò đời sau lại xếp vào kiến trúc Baroque dù kiến trúc Gothic dùng nhiều Ba-Lá nhất,  cả tròn lẫn bán nguyệt trong chứa nhiều dạng lá (ba lá, bốn lá, sáu lá…)

Do đó Ba-Lá không phải đặc tính riêng của Baroque, lại càng không phải là độc quyền của Baroque TBN mà Ba-Lá thừa hưởng tinh thần Renaissance (Phục Hưng, tìm lại thời đã qua):  từ âm u sang tươi sáng.

Vòm “ô van 16 – múi” duyên dáng

 

 

Vòm NTBC 16 Múi – Ảnh Nguyen Hung.
Vòm Old Royal Naval College 4 Múi – Ảnh Steve Shipman

Theo kiến trúc sư Đỗ Phú Hưng vòm trần NTBC không  trong khung bán nguyệt (vốn hẹp) mà trong khung oval/ trái soan khiến không gian mở rộng thêm theo phương ngang. Vòm trần “ô van Ba-Lá” NTBC giao thoa thành vòm 16-Múi chưa thấy vòm thứ hai. Vòm Old Royal Naval College ở Luân Đôn cũng êm mắt nhưng theo kiến trúc sư Đoàn Minh Long thì đó là vòm “4-Múi” điển hình.

Vòm BC thành hình từ vật liệu  địa phương rơm, mật, vôi, vữa, gỗ… Bàn tay nông dân cần mẫn suốt 4 năm giữa khó khăn vận chuyển và nguồn vật liệu. Nhớ tới NTBC xin đừng quên những người vô danh ấy.

Khung cửa sổ  NTBC đơn sơ minh chứng khó khăn những năm 1880.

 

 

Khung cửa sổ NTBC – Ảnh: internet

Duyên dáng trong khiêm nhường

Bàn tay nào thiết kế Vòm 16-Múi? Thợ khéo nào làm vòm tồn tại 134 năm? May ra thượng đế trên trời ghi chép. Mong dù NTBC có phục dựng, Vòm 16-Múi vẫn còn nguyên vẹn để lại tuyệt phẩm cho thế giới và bài học kiến trúc thiết kế từ những khiêm nhường.

Phải chăng nét “Duyên Dáng trong Khiêm Nhường” nơi nhà thờ Bùi Chu thuở bình minh là điều cần giữ lại? Thể nào linh hồn hai Giám Mục Đa Minh Nghèo Khó Manuel Ignacio Riaño và Wenceslao Oñate cũng sẽ sàng thưa chuyện với tòa Giám Mục Bùi Chu.

Xin được như nguyền.